भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याच्या इतिहासात अनेक क्रांतिकारकांनी आपल्या त्याग, संघर्ष आणि दूरदृष्टीने देशाला दिशा दिली. या सर्वांमध्ये एक नाव अतिशय उज्ज्वल ठरते—क्रांतीवीर बिरसा मुंडा. १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आदिवासी समाजाच्या हक्कांसाठी झगडणारे, ब्रिटिश साम्राज्याला थेट आव्हान देणारे आणि “उलगुलान” (महाआंदोलन) उभारणारे बिरसा हे खऱ्या अर्थाने लोकनायक होते. १५ नोव्हेंबर रोजी साजरी होणारी त्यांची जयंती म्हणजे केवळ एका क्रांतिकारकाचा गौरव नसून आदिवासी अस्मिता, आत्मसन्मान आणि सामाजिक न्यायाच्या लढाईचे प्रतीक आहे.
बालपण आणि घडत गेलेली क्रांतीची बीजे
बिरसा मुंडा यांचा जन्म १५ नोव्हेंबर १८७५ रोजी झारखंडमधील उलीहातू येथे झाला. गरीब कुटुंबात जन्मल्याने बालपणातच त्यांनी जंगल, जमीन आणि समुदाय यांचे नाते अनुभवले. मुंडा जमातीचे जीवन निसर्गाशी घट्ट जोडलेले असते. परंतु त्याच काळात ब्रिटिशांनी जमिनींचे कायदे बदलून आदिवासींच्या जमीनींवरच त्यांना परके बनवण्यास सुरुवात केली. परक्या दिकू (बाहेरच्या सावकार, जमीनदार) यांनी शोषणाला सुरूवात केली.
या सर्व अन्यायाचा तरुण बिरसाच्या मनावर खोल ठसा उमटत गेला. तीव्र निरीक्षणशक्ती, प्रश्न विचारण्याची वृत्ती आणि परंपरेबद्दल असलेली जाण यांनी त्यांच्या विचारांची पायाभरणी केली. शिक्षणासाठी चाकradharpur आणि नंतर चाईबासा येथे गेलेल्या बिरसाने समाजाच्या दु:खाचे मूळ ब्रिटिश सत्तेत आणि स्थानिक शोषकांमध्ये असल्याचे स्पष्ट ओळखले.
धार्मिक-सामाजिक सुधारणांचे अग्रदूत
क्रांतीवीर बिरसा फक्त लढवय्ये नव्हते, तर एक महान समाजसुधारक होते. त्यांनी “अबुआ दिशुम, अबुआ राज”—आपला देश, आपले राज्य—या घोषणेतून आदिवासी स्वाभिमानाला नवजीवन दिले.
त्यांनी मुंडा समाजातील अंधश्रद्धांवर थेट वार केला. विचारीपण, स्वच्छता, संयम आणि शिक्षण यांवर त्यांनी भर दिला. मद्यपान, जादूटोणा आणि अन्य कुप्रथांविरोधात त्यांनी मोहिम राबवली. त्यांचे अनुयायी त्यांना “धरती अबा”—भूमीपुत्र—या नावाने सन्मान देत.
त्यांनी निर्माण केलेल्या बिरसा धर्म द्वारे लोकांमध्ये एकता, नैतिकता आणि सामाजिक जबाबदारी यांची जाणीव वाढली. सामाजिक चेतनेसह त्यांच्या आंदोलनाने राजकीय रंग घेण्यास सुरुवात केली.
ब्रिटिश साम्राज्याविरोधातील उलगुलान
१८९०च्या दशकात ब्रिटिशांनी लागू केलेल्या जमीनव्यवस्थेमुळे मुंडा समाजाची जमीन बळकावली जात होती. लाखो आदिवासी बेघर होत होते, तर जंगलांवरील त्यांचे हक्क हिरावले जात होते. या सर्वाच्या विरोधात बिरसाने उभी केली ती “मुंडा उलगुलान”— स्वातंत्र्य, न्याय आणि जमीनहक्कासाठीचे महाआंदोलन.
बिरसाने लोकांना प्रेरित करून या शोषणाविरोधात संघटित केले. हजारो आदिवासी त्यांच्यामागे उभे राहिले. ब्रिटिशांना हे वाढते आंदोलन घाबरवणारे होते. १८९५ मध्ये बिरसाची पहिली अटक झाली. दीड वर्षानंतर ते सुटले आणि पुन्हा आंदोलन अधिक जोमाने सुरू झाले.
१९०० मध्ये तिलकूपा येथे decisive संघर्षात बिरसा आणि त्यांच्या अनुयायांनी ब्रिटिश शस्त्रसज्ज सैन्याला मोठे आव्हान दिले. हा उठाव जरी पूर्णपणे यशस्वी झाला नसला तरी बिरसाने आदिवासी जनतेमध्ये स्वराज्याची ठिणगी पेटवली, जी ब्रिटिश सत्तेच्या मुळाशी घाव घालणारी ठरली.
अल्पायुष्यातील विराट कार्य
२ फेब्रुवारी १९०० रोजी बिरसा पुन्हा अटक झाले. कारागृहातच ९ जून १९०० रोजी अवघ्या २५ वर्षांच्या वयात त्यांचे निधन झाले. मृत्यूपूर्वीही त्यांनी ब्रिटिशांसमोर कधीच माघार घेतली नाही. त्यांच्या मृत्यूची कारणमीमांसा आजवरही विवादित राहिली आहे.
अल्पायुष्यात त्यांनी जे कार्य केले ते अत्यंत थोर आहे. त्यांच्यानंतरही आदिवासी चळवळींना त्यांनी दिलेली दिशा कायम राहिली. त्यांच्या आंदोलनाच्या प्रभावामुळेच १९०८ मध्ये ब्रिटिश सरकारला “छोटानागपूर टेनन्सी ऍक्ट” लागू करावा लागला, ज्यामुळे जमिनींवरील आदिवासी हक्क संरक्षित झाले. हा कायदा आजही झारखंड-बिहारमध्ये आदिवासींच्या जमिनींचा किल्ला मानला जातो.
भारताच्या राष्ट्रनिर्मितीत बिरसा मुंडांच्या विचारांचे स्थान
बिरसा मुंडा हे केवळ आदिवासींचे नेता नव्हते; ते भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याचे आधारस्तंभ होते. त्यांची लढाई फक्त ब्रिटिशांविरोधात नव्हती, तर सामाजिक विषमता, शोषण, अन्याय आणि गरीबीविरोधात होती.
त्यांचे आंदोलन म्हणजे—
जमीन हीच जीवनरेषा,
निसर्गाशी सुसंवाद,
समानता आणि सामाजिक न्याय,
स्वाभिमानाचा जागर,
आणि स्वराज्याची हाक.
भारतीय संविधानातील आदिवासी हक्कांची पायाभरणी त्यांच्या संघर्षातूनच झाली. आजही आदिवासी हक्क, जंगल-जमिनींचे संरक्षण, विकास आणि सांस्कृतिक ओळख या मुद्द्यांवर चर्चा होताना बिरसाचे विचार मार्गदर्शक ठरतात.
आधुनिक भारतातील बिरसा मुंडा
आज झारखंडसह संपूर्ण भारतभर बिरसा मुंडांची जयंती “जनजातीय गौरव दिवस” म्हणून साजरी केली जाते. त्यांच्या नावाने विद्यापीठे, संशोधन संस्था, उद्याने, स्मारके तयार करण्यात आली आहेत.
बिरसाचे विचार आजच्या पिढीसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत—
पर्यावरणसंरक्षणाचे प्रखर उदाहरण
सामाजिक न्यायाची जाणीव
विकासाच्या नावाखाली जमिनींचे होणारे शोषण याविरोधातील सजगता
समुदायाच्या सामूहिक शक्तीचे महत्त्व
या सर्व मुद्द्यांवर बिरसाचे तत्त्वज्ञान आधुनिक भारताला दिशा देते.
समारोप
क्रांतीवीर बिरसा मुंडाचे जीवन म्हणजे संघर्ष आणि परिवर्तनाची अखंड ज्योत. अवघ्या पंचवीस वर्षांत त्यांनी असे कार्य केले की त्यांचे नाव स्वातंत्र्यसैनिकांच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी कोरले गेले. त्यांच्या “उलगुलान” ने भारतातील आदिवासी समाजाला स्वाभिमान, हक्क आणि संघटनेची नवी दिशा दिली.
आज त्यांच्या जयंतीनिमित्त आपण त्यांच्या स्मृतीला नमन करताना, त्यांनी दाखवलेला मार्ग जीवनात अंगीकारण्याची प्रतिज्ञा करूया— स्वाभिमानासाठीचा संघर्ष, निसर्गाशी सुसंवाद, सामाजिक समतेसाठीची धडपड आणि अन्यायाविरुद्ध असलेली निडर भूमिका.
बिरसा जरी शरीराने आज नसले तरी त्यांचे विचार, त्यांचे धैर्य आणि त्यांचे स्वप्न— “अबुआ राज”— सदैव जिवंत आहे.
क्रांतीवीर बिरसा मुंडा अमर राहो!
Leave a Reply